علی نکوئی فرد در گفتوگو با خبرنگار ایانا بیان کرد: آرتمیا سیستمی حفاظتی برای بقا در شرایط نامناسب دارد. یعنی در شرایط بحرانی توانایی تولید جنین زنده را داشته و در یک مرحله از ازدیاد سلولی به همراه لایه محافظتی کیتینیه به خواب می‌رود که به اصطلاح تخم مقاوم( سیست) نامیده می‌شود. از این لایه مقاوم برای گذر از شرایط سخت محیطی استفاده می‌کند تا بتواند نسل خود را حفظ کند.
وی افزود: با این وجود، ادامه‌دار بودن شرایط نامساعد دریاچه ارومیه، باعث افت شدید زنده‌مانی آرتمیای ارزشمند و منحصر به فرد این دریاچه به نام آرتمیا اورمیانا شده و آن را در رده به شدت در خطر انقراض یا بحرانی قرار داده است. از این رو باید در صدد راهکارهای اساسی‌تر برای حفظ ذخایر این گونه ارزشمند و منحصر به‌فرد در کشور بود.
نکوئی فرد توضیح داد: آرتمیا یکی از انواع مهم و نسبتاً گسترده سخت پوستان است که از آب‌های لب‌شور تا آب‌های شور -که میزان املاح آنها ممکن است تا چند برابر آب دریا باشد- زندگی می‌کند. اما به‌دلیل تغییرات اقلیم و عوامل مختلف، تراز آب دریاچه ارومیه به کمترین تراز ثبت‌شده طی ۶۰ سال گذشته رسیده است. به‌طوری‌که در خرداد ۱۴۰۲، کمترین ترازی که از سال ۱۳۴۳ تا به امروز برای دریاچه ارومیه ثبت شد، برای این اکوسیستم به ثبت رسید. این روزها حجم آب بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران حتی از سال ۹۴ هم کمتر شده است.
وی ادامه داد: با کاهش سطح تراز دریاچه، با افزایش چشمگیر شوری و رسیدن میزان شوری آب به حد فوق اشباع مواجه هستیم. در نمونه‌برداری‌های انجام شده توسط مرکز تحقیقات آرتمیای کشور، شوری آب دریاچه بیش از 360 گرم در لیتر ثبت شد. این درحالی است که باوجود مقاومت آرتمیا در شوری‌های بالا، اما برای بقا و ازدیاد نسل، حداکثر غلظت شوری تا 150گرم در لیتر برای این آبزی مطلوب است.
پراکنش آرتمیا در پهنه جغرافیای ایران
عضو هیات علمی مرکزتحقیقات آرتمیای کشور گفت: طبق بررسی‌های انجام گرفته در سالهای اخیر، احتمال وجود آرتمیا در چند نقطه دیگر کشور نیز گزارش شده است. این نقاط شامل دریاچه نمک، حوض سلطان قم و آبگیرهای اطراف آن در استان قم، آبگیرهای اینچه و شور در نزدیکی منطقه آق‌قلای شهرستان گرگان در استان گلستان، دریاچه جازموریان در استان کرمان، آبگیر ورمال در استان سیستان و بلوچستان، دریاچه‌های مهارلو، بختگان و طشک در استان فارس، آبگیر نوغ در رفسنجان استان کرمان، مرداب گاو‌خونی در استان یزد و دریاچه میقان در استان مرکزی می‌شوند.
وی در ادامه کال شور گناباد در استان خراسان، کال شور خرم‌آباد در لرستان، کال شور هشتگرد در استان تهران، برکه‌های اطراف دریاچه ارومیه و آبگیرهای مسجد سلیمان در خوزستان را به‌عنوان سایر زیستگاه‌ها، و یا زیستگاه‌های احتمالی آرتمیا معرفی کرد و گفت: وجود آرتمیا در مناطق دیگر ایران نیز منتفی نبوده و نیاز به بررسی و مطالعه بیشتر دارد .
آرتمیا ارومیا؛ الماس شمال غرب ایران
نکوئی فرد بیان کرد: دریاچه ارومیه دارای گونه منحصر به‌فرد آرتمیا اورمیانا با جمعیت‌های دوجنسی و بکرزا است. به غیر از دریاچه میقان در استان مرکزی و همچنین کرمان، که دارای گونه آرتمیا فرانسیسکانا هستند، گونه‌های سایر مناطق شناخته شده قبلی در کشور بکرزا بودند. سه منطقه جدید دارای آرتمیا نیز اخیرا در بهشهر، آبیک قزوین و قطور خوی شناسایی شده‌اند که همگی دوجنسی هستند.
وی افزود: آرتمیا اورمیانا از لحاظ اندازه سیست و زی‌توده ( بیومس) بزرگ‌تر از فرانسیسکانا بوده و برای تولید زی‌توده بیشتر مد نظر قرار می‌گیرد. علیرغم تعدد و اختلافات در نتایج به‌دست آمده از تحقیقات بررسی کیفی آرتمیا اورمیانا با سایر آرتمیاها، می‌توان به این نکته پرداخت که تفاوت‌های کیفی تغذیه‌ای، بیشتر ناشی از شرایط محیطی و نوع تغذیه آنها است. به‌طوری‌که تحقیقات متعددی برتری کیفی سیست و زی‌توده آرتمیا اورمیانا را در کاربرد آن در صنعت آبزی پروری نشان داده است.
تلاش برای حفظ ذخایر آرتمیا
رئیس مرکزتحقیقات آرتمیای کشور مدیریت منابع زیستی آرتمیا را یکی از چالش‌های صنعت شیلات دانست و گفت: تغییر اقلیم و خشک شدن دریاچه ارومیه، گونه آرتمیا اورمیانا که گونه منحصر به‌فرد از هفت گونه شناخته شده در جهان است را در معرض خطر قرار داده است، لذا لزوم برنامه‌ریزی آینده‌نگر برای احیای این گونه همزمان با احیای دریاچه ارومیه و دستیابی به گونه‌های مختلف آرتمیا با شناسنامه و هویت ژنتیکی مشخص با هدف صنعت آبزی پروری، مطالعات کاربردی و حفاظت از تنوع زیستی اهمیت دارد.
نکوئی فرد بیان کرد: تشکیل بانک سیستِ آرتمیا در اولویت فعالیت‌های موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور قرار گرفته است. اگرچه تمرکز فعالیت‌های بانک سیست، بر ذخایر سیست داخل کشور است، ولی جهت نگهداری و مقایسه گونه‌های مختلف آرتمیا در جهان با آرتمیاهای کشور، بانک سیست آرتمیای کشور نسبت به جمع آوری و حفظ و نگهداری جمعیت‌های مختلف آرتمیای جهان نیز اقدام می‌کند.
وی افزود: بانک سیست جمعیت‌های مختلف آرتمیا شامل بخش in vitro، یا بانک سیست آرتمیا است که تاکنون 246 نمونه سیست آرتمیا از حوزه دریاچه ارومیه، 34 نمونه از سایر نقاط کشور و 52 نمونه از نقاط مختلف از خارج کشور در این بانک کدگذاری، ثبت و نگهداری شده‌اند و برای 14 نمونه، شناسنامه تعیین هویت ژنتیکی صادر شده است.
نکوئی فرد ادامه داد: همچنین بخش in vivo که شامل بانک ژن زنده آرتمیا اورمیانا است، ذخایر این گونه در استخرهای پرورشی نگهداری می‌شوند.
وی توضیح داد: برای حفظ و نگهداری گونه آرتمیا اورمیانا در جوار دریاچه ارومیه، هشت استخر به مساحت تقریبی 1000 مترمربع با پوشش پلی‌اتیلنی در مرکز تحقیقات آرتمیای کشور به‌عنوان بانک ژن زنده آرتمیا اورمیانا (دو جنسی) احداث و بهره‌برداری شده است. در این استخرها در تمام طول سال آرتمیا اورمیانای زنده را در راستای انجام تحقیقات کاربردی و احیای آرتمیای دریاچه ارومیه نگهداری کرده و پرورش میدهد.
راه‌اندازی مزارع پرورش آرتمیا در سه نقطه
نکوئی فرد بیان کرد: از دهه 80، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور برای پتانسیل‌یابی مناطق مستعد تولید آرتمیا در کشور، برنامه‌های متعددی را در دستور کار خود قرارداد. متاسفانه با نفوذ روزافزون خشکسالی و کاهش شرایط لازم در مناطق مستعد شناسایی شده، مشکلات زیادی برای برنامه‌ریزی اصولی و پایدار از این مناطق به‌وجود آمد.
وی افزود: با این وجود در سه منطقه از آذربایجان شرقی و غربی، شامل 55 هکتار در عجب‌شیر آذربایجان شرقی، 40 هکتار در منطقه شرفخانه و 200 هکتار در منطقه فسندوز ارومیه، مزارع پرورش آرتمیا راه‌اندازی شده و یا در دست تکمیل و به‌روزرسانی است که اکثر این موارد، مورد حمایت فنی و کارشناسی موسسه و مرکز تحقیقات آرتمیای کشور هستند
رئیس مرکزتحقیقات آرتمیای کشور یادآور شد: در سال 1401، یک مزرعه الگویی پرورش آرتمیا در شهرستان کاشان در کویر آران و بیدگل با حمایت سازمان جهادکشاورزی استان اصفهان راه‌اندازی شد و هم اینک در حال بهره‌برداری و تولید آرتمیا است.
وی افزود: دریاچه میقان استان مرکزی نیز مورد ارزیابی ذخایر قرار گرفت و میزان بهره‌برداری پایدار طبق نتایج تحقیقات این مرکز به مراجع ذی‌صلاح و شیلات اعلام شد.
نکوئی فرد ادامه داد: هم اینک 10 هکتار از استخرهای خاکی مدیریت شیلات و آبزیان استان آذربایجان غربی، پس از راه‌اندازی تولید توسط این مرکز در سال 1390، توسط بخش خصوصی در حال بهره‌برداری است.
وی افزود: مجوز تغییر کاربری 200 هکتار از استخرهای مجتمع پرورش ماهیان گرم‌آبی دشت فسندوز (به‌واسطه نتایج به‌دست آمده از سه طرح تحقیقاتی تولید آرتمیا توسط این مرکز ) که به‌دلیل نبود آب و شورشدن آب چاه‌های مجتمع، وارد چرخه تولید نشده بود، توسط شیلات استان از مراجع لازم دریافت شد. پس از دریافت مجوزها، نسبت به راه‌اندازی استخرها برای تولید آرتمیا اقدام لازم در حال پیگیری است.
رئیس مرکزتحقیقات آرتمیای کشور بیان کرد: در سال جاری در استان یزد در حال پتانسیل‌یابی مناطق مستعد با همکاری مرکز تحقیقات شورورزی هستیم و همکاری مشترکی را آغاز کرده‌ایم.
