پرورش بز و سابقه تاریخی آن در ایران
بز یکی از دام هایی است که از قرن ها قبل توسط انسان اهلی شده است. مطالعات باستان شناسی نشان می دهد که پیشینه این موضوع به حدود هفت هزار سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد. همچنین منابع تاریخی، منشا اهلی شدن بز و پرورش بز را کشور ایران می دانند. ایرانیان از همان ابتدا برای تأمین شیر، گوشت، کرک و پوست به پرورش بز اقدام می کرده اند.
ویژگی های ارزشمند پرورش بز مثل چند منظوره بودن (تولید شیر، گوشت و الیاف)، مقاومت بالا در برابر شرایط سخت محیطی، قـانع بـودن در موضوع تغذیه، تغذیـه از مواد خشبی کم ارزش مثل سرشاخه ها و بوته زارها که برای دام های دیگرقابل استفاده نیست و در نهایت هزینه پایین نگهداری در مقایسه با سـایر دام هـا اسـت.
در حال حاضر نیز پرورش بز در معیشت خانوارهای روستایی و عشایری نقش شایان توجهی دارد، به طوری که دو یا سه راس بز با تولید متوسط احتیاجات شیر یک خانوار روستایی را برای یک سال فراهم می کند. بز دام نسبتا مقاومی است و می تواند در شرایط سخت که برخی حیوانات اهلی مثل گاو شیری امکان ادامه حیات ندارد، زنده بماند و تولیدمثل کند. با وجود اینکه در ایران بزها جمعیت قابل ملاحظه ای دارند، اما به دلیل آنکه بز در اذهان عمومی ما ایرانیان نسبت به گوسفند اهمیت کمتری داشته و دارد، به همین دلیل معمولا پرورش بز بصورت یک فعالیت فرعی در کنار پرورش گوسفند ادامه یافته است. بز در کشور همواره به طور سنتی همراه گله های گوسفند پـرورش داده می‌شود و از آن به عنوان جلودار گله نام برده می شود.
انواع بز بومی که در ایران پرورش داده می شوند عبارتند از: بز مهابادی (استانهای آذربایجان غربی و شرقی)، بز خلخالی (استان اردبیل)، بز مهابادی اردستان (استان اصفهان)، بز سیاه بوشهری (استانهای جنوبی کشور).
ویژگی های ارزشمند پرورش بز مثل چند منظوره بودن (تولید شیر، گوشت و الیاف)، مقاومت بالا در برابر شرایط سخت محیطی، قـانع بـودن در موضوع تغذیه، تغذیـه از مواد خشبی کم ارزش مثل سرشاخه ها و بوته زارها که برای دام های دیگرقابل استفاده نیست و در نهایت هزینه پایین نگهداری در مقایسه با سـایر دام هـا سـبب شـده اسـت انسان به پرورش بز توجه خاص داشته و همواره به پرورش بز به عنوان یک حیـوان مفید و پربازده اهمیت بدهد. گوشت بز به دلیل داشتن چربی اندک، برای سلامتی و جلوگیری از بيمـاری هـاي قلبـی عروقـی بسـیار مفید می باشد. از طرفی به دلیل اینكه خانواده های روسـتايی از بـازار مصـرف شـیر دور می باشند و حمل شیر به مناطق شهری به علت فسادپذيری و نبود امكانات لازم همواره با مشكلاتی همراه بوده است، بنابراین دامـداران شـیر بـه دسـت آمـده را اغلـب بـرای توليـد فرآورده های لبنی استفاده می كنند. ورود دام های اصلاح شده خارجی در سـالیان اخیـر بـه دلیـل تولیـد بـالا سـبب کم توجهی و گاهاً بی توجهی و در مواردی باعث حـذف بزهای بومی کشـور شـده است. و همچنین تلاقی کنترل نشده باعث شده، خلـوص دام های بومی در موارد زیادی از بین برود.
در سال های اخیر اقدامات مناسبی از سوی سازمان های جهاد کشاورزی استان ها برای ترویج و توسعه پرورش بز شیری با بهره گیری از دو نژاد مطرح بز شیری اروپایی شامل بز سانن و بز آلپاین آغاز شده است.
بازده تولیدی و اقتصادی مناسب شیر بز در کشورهای اروپایی موجب شده که دامداران، این دام را در مزارع بسته یا نیمه باز نگهداری نموده و عملا دامها را از مرتع جدا و یا نیاز دام به مرتع را به حداقل ممکن برسانند. در حالی که در ایران پرورش بز به دلیل بازده اقتصادی پائین، همچنان متکی به استفاده شدید از مرتع است.
مقایسه پرورش بز در ایران با سایر کشورهای پیشرو
در ایران، مصرف گوشت بیش از مصرف شیر بز رواج دارد، لذا در حال حاضر تولید شیر بز در اغلب مناطق کشور مورد غفلت واقع شده و تنها در برخی نواحی عشایری، شیر بز بصورت دستی دوشیده و به مصرف می رسد. در حال حاضر نزدیک به ۵۵ میلیون رأس گوسفند و بز در کشور وجود دارد که سهم بز در این آمار ۲۰ میلیون راس است. متوسط شیر تولیدی بزهای بومی ایران در یک دوره شیردهی بسته به نژاد، حدود ۴۰ تا ۱۵۰ لیتر است، در حالی که در کشور توسعه یافته ای مثل فرانسه در یک دوره شیردهی به ازای هر راس بز سانن، حدود ۷۰۰ لیتر شیر تولید می شود. این آمارها نشان می دهد که بازده تولید شیر بز در کشور فرانسه فقط با داشتن یک میلیون راس بز (در مقایسه با ۲۰ میلیون بز موجود در ایران) نزدیک به ۴۰ برابر بازده تولید شیر بز از طریق پرورش بز در ایران است.
بازده تولیدی و اقتصادی مناسب شیر بز در کشورهای اروپایی موجب شده که دامداران، این دام را در مزارع بسته یا نیمه باز نگهداری نموده و عملا دامها را از مرتع جدا و یا نیاز دام به مرتع را به حداقل ممکن برسانند. در حالی که در ایران پرورش بز به دلیل بازده اقتصادی پائین، همچنان متکی به استفاده شدید از مرتع است.
تولید شیر در نژادهای مختلف بز متفاوت است و از مقدار روزانه ۳۰۰ گرم در نژادهای بومی تا مقدار ۸ کیلوگرم در برخی نژادهای برتر و اصلاح نژاد شده تغییر می کند. با نگهداری و پرورش بز شیری اصلاح نژاد شده، تقریبا سودی معادل دو برابر گاوهای هلشتاین عاید دامداران می شود.
خواص شیر بز
شیر بز به لحاظ ترکیب شیمیایی، محتوی قند، چربی و پروتئین دارای بالاترین شباهت با شیر انسان است و به دلیل عدم ایجاد حساسیت در مقایسه با شیر گاو، جایگزین بهتری برای تغذیه نوزادان و سالمندان است. مقایسه شیر بز با شیر گاو به لحاظ کیفیت پروتئین و چربی و قابلیت هضم و جذب مواد معدنی نظیر: کلسیم، منیزیم، مس و آهن مطلوب تر است. درصد چربی شیر بز اندکی بالاتر از شیر گاو است و به این دلیل شیر بز برای مصرف کنندگان به لحاظ طعم و مزه مقبولیت بیشتری نسبت به شیر گاو دارد. در جدول (1) مقایسه ای بین ترکیب شیر گاو، شیر انسان و شیر بز ارائه شده است:
تولید شیر در نژادهای مختلف بز متفاوت است و از مقدار روزانه ۳۰۰ گرم در نژادهای بومی تا مقدار ۸ کیلوگرم در برخی نژادهای برتر و اصلاح نژاد شده تغییر می کند.
لزوم اصلاح نژاد بزهای بومی و استفاده از نژادهای برتر اروپایی
به جرات می توان گفت تاکنون در توده های بز بومی در ایران هیچ نوع فرآیند اصلاح نژاد مشخص و موثری صورت نگرفته است. در برخی موارد نیز فقط با ایجاد آمیزش های مطالعه نشده و تجربی بین گونه های داخلی بز، دامداران سعی در بهبود ظرفیت تولید شیر توده های بومی داشته اند که این موضوع خلوص نژادی توده های بز بومی را در معرض تهدید قرار داده است. در ایران به دلیل تولید پائین بزهای بومی، دوشیدن شیر برای دامداران اقتصادی نبوده و لذا تولید شیر بز در اقتصاد خانوارهای روستایی و عشایری هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده است.
به طور حتم انتخاب نژاد برتر و مناسب عامل تعیین کننده ای در افزایش تولید شیر بز می باشد. برای مثال در مقایسه شیردهی گاو هلشتاین با بز شیری اصلاح نژاد شده، تعداد چهار راس بز شیری اصلاح نژاد شده می توانند در مجموع به اندازه یک راس گاو هلشتاین شیر تولید کنند، در حالی که نیاز خوراک و نگهداری این چهار راس بز تقریبا نصف خوراک مصرفی یک راس گاو هلشتاین است.
همین مقایسه ساده نشان می دهد که با نگهداری و پرورش بز شیری اصلاح نژاد شده، تقریبا سودی معادل دو برابر گاوهای هلشتاین عاید دامداران می شود. اگر در محاسبات اقتصادی به مقایسه قیمت شیر بز با شیر گاو پرداخته و قیمت بالاتر شیر بز را نیز دخالت دهیم، مزیت پرورش بز نسبت به گاو شیری بیشتر هم خواهد شد.
پرورش بز (مقایسه ترکیب شیمیایی شیر بز، شیر گاو، شیر انسان). شیر بز به لحاظ ترکیب شیمیایی، محتوی قند، چربی و پروتئین دارای بالاترین شباهت با شیر انسان است و به دلیل عدم ایجاد حساسیت در مقایسه با شیر گاو، جایگزین بهتری برای تغذیه نوزادان و سالمندان است.
