کلیاتی در باره نفخ شکم در گوسفند
نفخ در گوسفند در اثر تجمع گازهای حاصل از تخمیر مواد غذایی در شکمبه حاصل شده و به طور کلی در نشخوارکنندگان به دو صورت نفخ کفی و نفخ گازی وجود دارد. تجمع گازهای حاصل از تخمیر مواد غذایی در شکمبه موجب بروز نفخ در نشخوارکنندگان می شود. نفخ در نشخوارکنندگان به دو صورت نفخ کفی و نفخ گازی وجود دارد. به طور کلی نفخ می تواند سبب افزایش فشار در قفسه سینه شده و موجب بروز مشکلات تنفسی و مرگ ناشی از خفگی یا نارسایی شدید قلب در دام ها گردد.
مصرف سطوح بالای پروتئین با سرعت جذب بالا یا استفاده از مواد غذایی یا قابلیت هضم بالا منجر به تشکیل کف پایدار در داخل شکمبه و در نتیجه ایجاد نفخ کفی می شود. نفخ گازی نیز اغلب در اثر انسداد فیزیکی یا اختلال در دفع گازهای طبیعی ایجاد شده توسط تخمیر در شکمبه از طریق آروغ زدن، رخ می دهد.
گرسنگی شدید و مصرف سریع خوراک یا وجود رقابت غذایی بین دام ها موجب مصرف مقادیر زیاد کربوهیدرات طی مدت زمان کوتاه می شود. مصرف سریع کنسانتره بدون مصرف مواد خشبی با طول مناسب، موجب کاهش تولید بافر در زمان جویدن خوراک و افزایش ویسکوزیته (چسبندگی) محتویات شکمبه و در نتیجه ایجاد نفخ در گوسفند ها می شود. مصرف مقادیر بالای کربوهیدرات منجر به تکثیر برخی گونه های خاص باکتری به ویژه Streptococcus bovis و تولید موکوپولیساکاریدهای لزج باکتریایی می گردد. این ترکیبات می توانند مانع از خروج گازهای تولیدی طی فرایند طبیعی نشخوار شده و محتویات کف مانندی در شکمبه تولید می شود. حبابهای گاز در داخل محتویات کف به وجود آمده باقی می مانند و قادر به آزاد شدن نیستند. در برخی مواقع محتویات چسبناک شکمبه ممکن است موجب بسته شدن دهانه معده شده و یه طور کلی مانع از خروج گازها از طریق آروغ زدن می گردند.
براساس بسیاری از مشاهدات، بروز نفخ کفی را می توان به مصرف مقادیر بالای خوراک با قابلیت تخمیر سریع و مصرف پایین علوفه نسبت داد. مصرف یونجه نیز می تواند موجب بروز نفخ در گوسفند و یا سایر دام ها شود. نفخ گازی نیز اغلب در اثر بلعیدن پلاستیک، نخ یا طناب موجود در آغل رخ می دهد.
علائم بالینی و تشخیص نفخ در گوسفند
نفخ کفی اغلب یک ساعت پس از مصرف خوراک در برخی از دام های گله مشاهده می شود، اما نفخ گازی به صورت پراکنده در گله رخ می دهد. یکی از علائم بارز نفخ در گوسفند ، ورم در پهلوی چپ حیوان است که در اثر نفخ شدید ممکن است این ورم در پهلوی راست نیز مشاهده شود. در برخی موارد نفخ می تواند موجب بروز اختلال در تنفس (تنفس دهانی، بیرون نگهداشتن زبان، بالا نگهداشتن گردن) در دام شود. دام های مبتلا به کزاز، هاری، انسداد مری و اسیدوز شکمبه ای نیز ممکن است دچار نفخ شوند. در بیماری کزاز، بدن حیوان سفت می شود و در هاری نیز دام ها رفتار نابهنجاری از خود نشان می دهند. علائم دیگر انسداد مری در دام ها شامل افزایش ترشح بزاق و ترشحات بینی می باشد. علائم دیگر بیماری اسیدوز شکمبه ای نیز کمبود آب در بدن حیوان و آبکی و بدبو شدن مدفوع است.
در برخی از موارد دام هایی که دچار نفخ شده اند به صورت ناگهانی تلف می شوند. در کالبد شکافی این دام ها، اغلب گرفتگی شدید در ناحیه سر و گردن و رنگ پریدگی در قفسه سینه و شکم وجود دارد. ناحیه شکمی در این دام ها اغلب توسط شکمبه متورم شده و در صورت وجود نفخ کفی، پس از مرگ نیز در شکمبه آنها کف مشاهده می شود. مرگ ناگهانی و سرعت تجزیه می تواند تشخیص و تمایز نفخ را از بیماریهای کلستریدیوم دشوار سازد.
نکته: در برخی از موارد دام ها پس از مرگ ممکن است سریعاً متورم شوند و علائمی شبیه نفخ را نشان دهند.
درمان نفخ در گوسفند
در صورت وجود نفخ کفی خفیف در دام ها می توان با افزودن کاه و علوفه به خوراک دام یا افزودن روغن های گیاهی، نفخ را کاهش داد. نفخ در گوسفند اگر شدید باشد استفاده از روغنهای گیاهی، روغن های معدنی مانند پارافین یا مواد ضد کف از طریق دهان یا تزریق آن به وسیله سوزن های بزرگ به داخل شکمبه تجویز می شود.
نفخ گازی شدید را اغلب از طریق ایجاد مجاری و شکافی حدود 10 سانتیمتر به وسیله چاقوی تیز یا تروکار در سمت چپ حیوان و خروج گاز می توان درمان کرد. در این روش باید از چاقوی تیز با دسته هایی ثابت و بدون لغزش استفاده کرد. باید محل مورد نظر ضدعفونی شود و بی حس کننده های موضعی و آرام بخش نیز مورد استفاده قرار گیرد.
برش ایجاد شده در بدن دام بایستی حداقل 5 و حداکثر 10 سانتیمتر باشد. نگهداشتن و چرخاندن چاقو در برش ایجاد شده می تواند به خروج کف و گاز از حفره شکمی کمک کند. تروکار کانولا معمولاً دارای سری کوچک و تیز بوده تا بتواند از میان کف پایدار محیط شکمبه عبور کنند. زخم ایجاد شده توسط چاقو نباید بخیه شود. ناحیه زخم را مرتبا تمیز کرده و مگس ها را از این ناحیه دور نگهدارید. بهتر است به مدت 3 روز از آنتی بیوتیک (پنیسیلین، اکسی تتراساکلین) استفاده شود.
اگر برش به درستی ایجاد شود، طی دو تا 3 هفته زخم بهبود می یابد. در غیر این صورت پریپیونیت یا التهاب پرده صفاق و عفونت شدید در ناحیه زخم ایجاد شده و ممکن است در برخی از دام ها موجب مرگ آنها شود.
در صورت وجود نفخ گازی و بروز عفونت در شیار مری، باید آنتی بیوتیک هایی مانند پنیسیلین و اکسی تتراسایکلین تجویز شود. استفاده از لوله های معدی و فرو بردن آنها از مری به داخل شکمبه نیز ممکن است در برخی موارد انسداد مجاری را از بین ببرد. در برخی از دام های مبتلا به نفخ شدید به دلیل کاهش گردش خون با عبور لوله از مری ممکن است دام تلف شود. در این حیوانات کاهش جزئی فشار از طریق ایجاد برش در پهلو پیش از استفاده از لوله معدی ممکن است احتمال خطرمرگ را کاهش دهد.
در صورت تکرار پی در پی نفخ در دام، کارگذاشتن کانولا در شکمبه دام می تواند موثر باشد. بهتر است برای قرار دادن کانولا، در محل مورد نظر یک برش عمودی توسط چاقوی جراحی در سطح پوست و زیر آن به طول دو برابر قطر بدنه کانولا ایجاد شود. بعد از قرار گرفتن تروکار یا چاقوی جراحی در مجرای کانولا به سرعت از دیواره شکمبه و شکمبه عبور کنید. زمانی که هنوز تروکار داخل بدن دام ثابت است، برای محکم شدن و ثابت ماندن بهتر است کانولا را پیچ کنید و بعد از خارج کردن تروکار از محل برش، گاز و کف از بدن دام خارج می شود. کانولا را می توان تا زمانی که لازم است در جای خود ثابت نگه داشت (3 تا4 هفته).
پیشگیری از نفخ در گوسفند
محیط نگهداری دام ها باید عاری از هرگونه زباله پلاستیکی، نخ، طناب یا سیم باشد. رعایت این نکات می تواند به جلوگیری از بروز نفخ گازی و سایر اختلالات هضمی و گوارشی کمک کند.
با کاهش سرعت مصرف خوراک با سطوح بالای پروتئین، کاهش مصرف مواد غذایی با قابلیت هضم بالا، افزایش ترشح بزاق یا استفاده از برخی مواد مانند الکل اتوکسیلاتتریک در خوراک می توان از تخمیر سریع و ایجاد نفخ کفی جلوگیری کرد. استفاده از پلت های سخت، مواد خشبی و ترکیبات یونوفرها مانند موننسین یا لازولوسید در خوراک نیز می توانند در کاهش احتمال بروز نفخ در گوسفند موثر باشد.
اطمینان از دسترسی کافی به خوراک و علوفه و مدیریت دقیق خوراک و ذخایر علوفه جزو نکات مهم مدیریت صحیح تغذیه دام ها هستند. بهتر است برنامه های خوراک دهی منظم و مدیریت دقیق جهت کاهش رقابت غذایی میان دام ها در نظر گرفته شود. استفاده از مواد خشبی و علوفه با طول مناسب، می تواند موجب تحریک نشخوار و افزایش ترشح بزاق شود. استفاده منظم از مواد خشبی و علوفه می تواند به ثبات در تخمیر شکمبه، پیشگیری از بروز اسیدوز، کاهش ویسکوزیته محتویات شکمبه و بهبود تحرکات شکمبه کمک کند.
در طول نظارت روزانه، دام هایی که مدت طولانی در حالت خوابیده هستند یا در پهلوی چپ آنها نفخ مشاهده می شود را باید مجبور به ایستادن کرد. کارگران و مسئولان دامداری باید برای انجام اقدامات اولیه جهت درمان نفخ در گوسفند و یا سایر دامها آموزش دیده و در صورت مشاهده حیوان بیمار سریعا به دامپزشک یا مسئول خود اطلاع دهند.
